MARIA

I.

MARIA

Angliae Regina. Filia Henrici VIII. ex Catharina Arragonia, Eduardo VI. non sine veneni suspicione exstincto, successit A. C. 1553. Iohannâ Suffolciâ, quam Rex heredem scripserat, cum marito et socero Dudlaeo, aliisque, capite plexâ. Mox reductis Latinis ritibus, persecutio in Euangelicos mota est. Imagines restitutae, earumque partes detruncatae, nasi imprimis, magno sumptu reparati sunt. Quod cernens muliercula quaedam, animô praesagô ad artificem. An non insanus es aiebat, quod novos nasos his imaginbus affingis, quae brevi capita sua amissurae sunt? Nupsit A. C. 1554. Philippo II. Hispan. Regi sorore Elizabethâ in custodiam coniectâ. Sed, taediô ob mariti absentiam contractâ febriculâ, decessit A. C. 1558. trahens 16. horis post in comitatum suum Reginaldum Polum Cardinalem suum intimum, an. aetat. 59. Successit Elizabetha, Vide Thuan. Hist. l. 13. 20. 21. etc.

II.

MARIA

Edonis Wimeken, Domini Ieverensis, ex Hedviga Oldenburgica, filia, Iohanni Comiti Oldenburgensi, sobrino fuo subditos adhuc viva iurare voluit, A. C. 1575. Unde in hanc familiam ditioncs illatae, quas Iohannem principem Anhaltinum Servestanum, Iohannis ex sorore nepotem, nactum esse, refert Phil. Iac. Spenerus Syll. Geneal. Histor.

III.

MARIA

Stuartia Angliae Scotiae et Hiberniae Regina. Uxor Guil. III. (vide Guilielmus III.) nata est annô M. DCLXII. a. d. VI. Eidus Maias Parentibus IACOBO, Duce Eboracensi, Regis Fratre Unicô, et ANNA, Filia Eduardi Hidii, Angliae Cancellarii, quae in Regnis prima nunc et potissima post Regiam est Dignitas. Imperitabat tunc Britannis Carolus II. MARIAE Nostrae Patruus, quoniam ipse prolis legitimae erat expers, nec Iacobus Masculam habebat, aut aliam maiorem natu, Hancidcirco, Legibus Gentis et iure Natalium destinatam Solio, simul ac ex infantia emerserat, curavit imbui publicae istic et Emendatae Religionis salutaribus principiis; totamque Educationis operam, curam, et regimen permisit Illustri Matronae, summis quibusque ingenii virtutibus praeditae, et quasi aptae natae ad sinu suô fovendum curandumque eximium hoc Caeli depositum: cui Fata totius Britanniae incumbebant. Ea vero provinciam, quam ceperat,

'quantô potuit studiô, diligentiâ, fide, sedulo administravit, nec reliqui sibi quicquam fecit, ad tenellam Alumnam, ingentis domi forisque decoris materiam, egregiis artibus poliendam instruendamque; maxime postquam Optima Puellae Mater vitam cum morte commutaverat. Tum enimvero eam non modo ab omni vitiorum contagio sollicite in lubrica illa aetate removit, sed et impensiore cura ad veram Virtutem, Modestiam, Liberalitatem, quicquid Pulchrum, quicquid magnificum, quicquid Regium, excitavit. Sed incredibile etiam dictu, quam faciles illi Morum Magistrae et iucundas has partes praestiterit divina Alumnae indoles, quae sponte sua, et ipsius Naturae ductu, ad decus et veram laudem ferebatur. Quicquid illa verbô monebat, Haec confestim exprimebat rebus ipsis: quicquid illa praecipiebat solidae virtutis, quae puellari ceteroquin aetati austera et dura accedere solet, Haec non tantum blandâ alacritate excipiebat et exsequebatur, sed saepe etiam ultro antevertebat. Quid iam de mira ingenii eius docilitate dicam in percipiendis atque addiscendis liberalibus quibusque disciplinis? quâ factum, ut Sapientiae quum Divinae tum Humanae longe supra Feminarum vel captum vel morem fuerit perita; ut Historiae Geographiaeque cognitione plerosque exsuperav erit Viros, etiam summô locô natos ac liberaliter eductos, ut Linguarum, praeter vernaculam, Belgicae et Gallicae usum facillime sibi comparaverit, et utraque dein prompte atque eleganter elocuta fuerit, quicquid mente conceperat. Super haec omnia, Architectonicae quoque in interiora penetravit eo usque, ut qui de ea agentem aut censentem audiret, nihil pene aliud in omni vita curâsse crederet. Neque minus feliciter scienterque pinxit, sed et vulgaria mulierum artificia, quibus illustriores quoque Feminae Veterum Reginarum atque Augustarum exemplô otium aliquando fallunt remittuntve animum, exercuit tam affabre et eleganter, ut videri posset levibus hisce multum fuisse dedita, quum tamen rarissimam iis daret operam. Sed tam excellens erat ingenii vis, ut quicquid videret cursim, facile imitaretur; quicquid subito audiret, assequeretur continuo; quicquid leviter et animi gratiâ tentaret, decore et quasi ad amussim perficeret. Quum itaque tali cultu educta, et vel maxime ab ipso suae sibi Naturae Genio formata esset in exquisitum aliquod Virtutum praecipuarum Exemplar, quod iam tunc pro modo istius aetatis in illa tamquam lumen aliquod elucebat, vix dici potest, quantopere ornaverit eam insuper florentissima Formae species, oris venustas, totiusque corporis Regia quaedam maiestas. Haec vero ipsa tanto conspectiora simul et iucundiora reddebantur, quanto magis erant aspersa, et veluti condita, dulcissimâ frontis hilaritate, mitissimô oculorum aspectu, suavissima

comitate sermonis, ut omnes unam Veneres, omnes Virginum illecebras, sed decorâ gravitate temperatas, possidere facile iurares. Quis igitur miretur, non potuisse tam divinas et exsplendescentes late dotes a publica ignorari Fama? Inprimis quum magna quaelibet Fortuna hoc sibi insuper habeat praecipuum, ut nihil in suis patiatur esse occultum, nihil obscurum, nihil, quod non in ore et oculis Hominum versetur. Fuerit itaque Britannia toto penitus orbe divisa, ut ferebant Veteres, minime tamen potuit littoribus eius contineri Novum hoc tam inusitatae Virtutis, ex Gynaeceo tantum quod in publicam lucem prodeuntis, iubar, quin confestim etiam Exterorum Lumina, inque iis vel maxime Belgarum, insolitô illô splendore adverteret et praestringeret. Unus erat in Batavis Terris; quid dico? immo vero in tota, quam late patet, continente Unus erat Princeps, WILHELMUS ARAUSIACUS, Virgine tam Augusta dignus: sicuti ipsa etiam Una erat, si maxime omnes Europae recessus veluti indagine quadam pervestigarentur, quae merebatur tam Incluti et Magni Principis amorem. Quid multa? Certissimis Dei Opt. Max. Fatisiam ante huius Universi primordia alter alterius destinati erant matrimonio, in quo Christiani Orbis Fortunae et Summa rerum forent reposita. Quin ipsa iam olim tenerae adhuc aetatis Puella, quum inter ludendum, ut sit, Bellicos Batavorum Modulos, manibus in superius Arcae alicuius tabulatum illisis imitata esset, iubereturque a proximis mentem avertere a Batavis, hostibus tunc Regis et Patrui sui, quumque insuper e contrario Gallia ipsi, eiusque ostentaretur Delphinus, respondit divina tunc sane, et praesagâ futuri voce, Nolo Galliam, Batavia est, quam volo. Quod si MARIA, ex omni Principum numero, qui sunt aut unquam fuerunt, in arctissimum illud vitae et tori consortium adsciscendi, quem vellet, copiam habuisset, dando illi pomum, quod de Theodelinda Langobardorum Regina tradunt Annales; non certe illud ad Agilulphum, non ad alium quemcumque, sed ad suum continuo Wilhelmum sine haesitatione detulisset. Si Wilhelmus vicissim, quasi Promotheus quispiam, ex argilla aut luto ad suum plane arbitrium potuisset fingere sibi Uxorem, omnibusque corporis atque animi ornamentis instruere, haud aliam ille finxisset, quam qualem i sua habuit Maria, vero omnium ornamentorum Compendio et Tabula expressissima. Illa quum tot tantusque dotes ad Wilhelmum adferret, laeta tamen aclubens eas ipsius gloriae submisit, et inferiores haberi ultro voluit; Hic lucidissimum Gloriae tot Titulis conspicuae fulgorem ad Novum hoc et Unicum Mariae Sidus quodammodo hebescere, et remitere aliquid solitae sibi Excellentiae, serio etiam gavisus est. Multos Natura rerum videtur edidisse, ut doceret, quid summa possent Vitia in Summa Potestate. Hanc contra natam crediderim, ut liqueret, quam amplam beneficiorum materiam habeat Principatus. Nihil certe illi aliud Fortunae addidit Magnitudo, nihil illa ampla et oportuna vitiis Potestas: Nisi maius et firmis multo studium ab omni vitiorum commercio quam longissime se removendi: Nisi Conscientiam praecipuarum virtutum, tanto sibi iam gratiorem certioremque, quanto magis illas nunc

exercebat non iussas aut commendatas, sed ex sua ipsius indole, iudicio, arbitratu profectas: Nisi denique partam meritis suis in omnes ferme Gentes sparsis laudem et Gloriam, quodque discere debuimus Viri, quam bene Femina, et pene dixissem, Puella, opes Primi inter Homines Loci temperare ac dispensare, sciret, quas plerique nostri Generis in vitia, immo scelera saepe, turpiter consumunt, aut in indignos et indecores sine ratione ac modo effundunt. Quin immo, quum Multos insuper isthoc Potentiae fastigio nihil propemodum videas metuere, nisi Famam, liberrime de Principibus quoque iudicantem: Haec e diverso, dum omnia prius Deo ac sibi probare studit, nec temere quicquam fecit, quod postea minus aut aliter factum vellet, non sane metuit ergo Famam, sed neque sprevit irritavitve, neque etiam ullis in rebus

quaesivit aut provocavit Quid enim illam timeret, quae maxime timebat Deum, et sibi ipsa nullius faciebat gratiam delicti? Quid porro eam eliceret, aut lenociniis quibusdam sibi colligeret, cuius utique vita erat perpetua benefactorum series, publicis omnium oculis exposita? Bonitas certe Eius et Liberalitas usque quaque reperiebatur tanta, ut nemo ab Ea tulerit repulsam, aut discesserit tristis, modo quid aequi bonique, nec Legibus vetiti, aut damnosi publico, postularet. Nam Facilitas in Familiam, vel eas, quae praesto ac circa stabant, pene dixerim immodica, ut ferme nesciretur, an obiurgare vel increpare, per mansuetissimam illam animi indolem, Ministras posset. Quid vero Munificentiam quoque memorem late adeo diffusam, ut eius idcirco nequeat iniri ratio? Certum est, in ingentem multorum millium quotannis excessisse summam, curatam a Variis in diversa Gentium, ubicumque essent non suâ culpâ, sed Fatô miseri. Lugdunum Batavorum Virum habet Spectatissimum, cuius Fidei et Curae mandata est saepius Pecunia ad Pedemontanos Valdenses, tunc Exules, et in ultimam redactos inopiam mittenda. Neque vero Pauperes tantum, aut Patriis Sedibus Extorres, vel quoquo modo Religionis causa male habitos benignissime fovit constitutis in multorum alimoniam annuis: sed illustres quoque Familias curae sibi habuit, nullis subnixas divitiis ad tuendam pristinae dignitatis speciem, vel aere alienô iam a amaioribus sibirelictô mersas. Complures ergo, ita ex vetusto Generis atque opum splendore delapsi tristem iam rei Familiaris angustiam, Mariam quoque senserunt Fortunae, quondam suae, sed nunc solitâ vicissitudine se deserentis, excipere partes; quodque in Hac iam desiderabant, in Illa anniversariis subsidiis census pristini reditus sibi liberaliter explente, receperunt abunde pensatum. Ceterum ad hanc Inusitatam adeo Optimae Indolis praestantiam accessit in super Novum itidem Insolitae prorsus Modestiae decus, dum tam Benigna in alios, in se unam pene Maligna, parcô plane pretio sua ipsius aestimare solebat Merita, adeoque nullam ex iis ancupabatur gloriam, ut ultro etiam elevaret aliorumque dictas sibi co nomine Blanditias reiceret semper et reprimeret. Hôc animô quum esset, nihil profecto mirum, quod ergo Adudulationes quoque indecoras, serviles, insidas, falsas, quâcumque tandem occasione aut specie factas, tantopere abhorruit, ut non tam repudiaret eas, quam detestaretur acerrime, veluti pessimam Fundi Regii calamitatem, certissimamque Alarum perniciem et pestem. Neque tamen nimis in contrarium tendens, nimis de se ipsa abiecte humiliterve sentiebat, quod parvi plerumqueaut ignavi est et habeturanimi, sed Magnitudinem suam suô quoque Iudiciô potius, sincerô et ab omni arrogantia procul habitô, quam aliorum vel assentione vel admiratione, ut plurimum, fucatâ, metiebatur, Virtutemque ipsam severe prorsus exigebat non ad mores Saeculi, quibus iam magna est probitas, nihil fecisse improbe, nihil scelerate, sed ad perfectissimum illud Euangelicae disciplinae exemplar, et antiquissima verae Humanitatis officia. Iam Comitatem, quae pars istius est Humanitatis duntaxat exigua, et cum tanta animi Modestia necessario pene et pene semper reperitur coniuncta, in Laudibus Mariae ostentare, quid foret aliud, quam in immensa maximarum rerum copia consectari minutias? Cui enim ignotum, quanta intuentis Vultum, loquentis Vocem, quanta Actiones Eius omnes conciliârit semper Gratia? Nemo desiderat, ut praedicem, quam lubens cum multis, praecipuae quidem dignitatis sed suam tamen infra Fortunam positis quam longissime, Matronis mutua exercuerit officia, quam nihil Sibi unquam arrogaverit alieni, nihil etiam Sui sumpserit, nisi quod salvâ Maiestate, cuius secura erat, nec tamen negligens, praetermitti aut relinqui non posset? Ceteroquin enim nihil in quottidiana inter alios vita iucundius accidere Ipsi poterat, quam si liceret Eminentis adeo Principis et Reginae personam deponere, seque ipsam familiariter submittere in Privatae conditionem. Hac itaque de causa, et simul. ut maledicentiam atque obtrectationem, in Aulis nimium fere frequentem, etiam istâ ratione sub ex Comitatu excluderet, ludis inter Feminas nunc usitatis animum aliquando, sed raro admodum, laxabat. In quibus tamen ipsis ut omnia ad virtutem revocaret, si quid perdebat, perdebat sibi, quum vinceret semper aliis et maximepauperibus, quibus collectam ita pecuniam statis vel anniversariis diebus erogabat omnem, minime subductis aut expunctis prius damnorum, quae fecerat identidem, rationibus. Tam Benigna ergo, tam Facilis et Humana quae fuit Princeps, quis dubitet, fuisse etiam omnium Clementissimam? Immo vero, quum Ipsa nihil haberet, quod vel publicae excusaret Famae, vel alterius cuiusquam Conscientiae, aliis tamen, poenam licet et malum liquido meritis, petiit saepe praestitit Veniam. Numquam Illa Laetior, quam si Hominem servare posset: Numquam Potentior, quam quum id Vellet: Sed volebat neutiquam certô animi consiliô, nisi si Iustitiae sua quoque constaret ratio. Alia consulto praetermittens progredior ad potisslmum vitae eius

actum cupio, quo tandem Reginae sustinuit Personam. Personam, in qua suscipienda tuendaque praecipua Illius et publica elucent Decora, Deo maime et Patriae praestita, Pietas, Fortitudo, Constanta, Aequi Bonique Studium, populi et Legum Amor. Quin omnia haec uno illo continentur temporis momento vel maxime implicita, quo Restituendae Britanniae capiendum erat Consilium, et obviam eundem apertae ac professae Sanctissimarum inter Homines Rerum Abolitioni; quo Filiae, suô iure, non Patris arbitriô, successurae in Regni receptaeque in eo Religionis tutelam, decidendum erat, utri plus debeatur, Regno an Regi, Patriae an Patri, Deo an Parentibus. Abrahami legimus tentatam a Numine Supremo Fidem et Obsequium eo ipso, quod iubebatur Unicum, quem susceperat ex Legitima Uxore, iam vetula et decrepita, Filium Neci ad Aram dedere. Nihil prosecto absoni aut inficeti dixero, si affirmem, Divinitus quoque impositam Mariae duram hanc et tristem de Patr, e cum omni divino humanoque Iure, cum Officiis Caelo et Terrae debitis, transigendi necessitatem, quasi ad explorandum maximo omnium documento, an verc ipsa et Terrestre hoc et illud Caeleste mereretur Regnum. Nam quo alio tandem potuit certiore ex perimento probari Virtus Fius et Pietas, quam quod Illius consensu, vel armis occurrendum fuit Patri, instinctau Novercae, ut credi par est, in Filias, in Populum, in Emendata grassanti Sacra, et omnia palam iura pervertenti, vel negligenda prorsus et Dei et Patriae et Sui ipsius Causa. Ardua, si quae unquam, et multae profecto atque anixae delibertionis res! Sed quis facile Indolem perspexerit Hominis, qui Vitam secundo semper cursu procedentem recte instituit? Adversi aliquid obveniat et periculi plenum, oportet, ut Animus eius exploretur penitus et pernoscatur: plane quemadmodum Gubernatoris peritiam, non obsequens ventus, placidumque aequor, sed saeva demum tempestas et mare procellis agitarum demonstrat. Similiter igitur et Mariae Pietas, in quem usque modum posset excedere, quid et quantum Deo dare et Patriae sustineret, quis unquam ita exploratum habuisset, nisi in illas vidissemus redactam Angustias, Angustias enimvero maximas, quae alto prorsus et insando discruciaverunt dolore sanctissimum illud Pectus, quae in solitudinem et squalorem, in intimos aulae vel praetoriorum recessus, abdierunt maestam et curarum mole obrutam; immo vero, quae largissimis lacrimarum rivulis irrigarunt identidem oppleruntque innocentissimum illud Os, mitissimam illam immensae Benignitatis atque Humanitatis sedem. Vera dico, ipse

egomet accepi ex Nobilissimis et Fidel certae Auctoribus, quae illam audiverunt, antequam a Belgis avelleretur; testantem serio, Si in unum coniungi possent dolium lacrimae, sine modo, diversis temporum illorum articulis, in penetrali quodam Honsholriensis Praetorii effusae, maximam earum fore copiam, et fidem multorum haud dubic exsuperaturam. Sed quid meis bic aut aliorum opus est asseverationibus? Revocamus nobis in memoriam, quam acerbos exegerit in his terris illos dies, quibus peracta est Anglicana Expeditio: quam assidua adfuerit in medio populi, precibus publicis suo potissimum rogatu vel voluntate tunc indictis: quam ceteroquin omnium se subduxerit oculis nullius admiserit Officia, sola Secum et suo cum Deo egerit. Isti, Isti sunt dies, quibus accidit, quod nuper admodum pro Contione Ecclesiastica disertissime explicitum audiverunt plerique; sed vel sic a Nobis quoque repeti, meretur. Istis ergo diebus maerore tandem et luctu lassata, arcessi iussit splendidi Generis et spectatae Probitatis Matronam, cuius in sinum effunderet suspiria et miserias, quibus tunc maxime premebatur. Effudit vero etiam tristia illa quidem, sed aurô vel cedrô dignissima, Verba; Quod si id tantum ageretur, ut salvum maneret et integrum illud Ius ab Natalibus suis et Populi Legibus sibi datum in Trium Regnorum Hereditatem, numquam Se fuisse assensuram ad illud Bello tuendum et Sibi a Patre vendicandum. Sed expugnatam Se unice eô, quod persuasum haberet, versari in periculo praesentissimo et Iura Patriae, et Religionis Sincerae Incolumitatem: Sed ceteroqui facile et abunde acquiescere in illâ, quam in Batavis regionibus obtineat, Fortuna; in illo omnium Amore et Benevolentia, quam Regno contra caram non habeat: Nec posse satis admirabilem Dei Opt. Max. erga se praedicare bonitatem et curam, quod quum Puellarum aetatem exegerit in Aula Vitiis undiquaque tunc potissimum obsita; quum destituta Obitu Matris adoleverit sub Noverea et Patre Papalibus addicto Sacris, nec Purioribus aliter, quam dicis gratia, Humanarumque Legum respectu, fuerit a Patruo traditat, ea tamen hauserit iam tunc Verae Religionis principia, quibus instructa facile in interiorem eius cognitionem deinde penetraverit, viamque sibi ad aeternam muniverit salutem. Haec singultienti tunc ore dicta, in lacrimis, et omnibus certissimis maximae tristitiae indiciis, in qua neque impios facile Deum Hominesque fallendi lubido capiat, quin ex vero itaque Animi sensu atque Animi sensu atque optima fide sint profecta, si quis in dubium tamen vocare velit, nae is suam magis arguat mentis malitiam, quam spectatae tot Virtutum experimentis Reginae Fidem, in illa praesertim rerum facie, et tempore; si nihil aliud, ancipiti certe et formidoloso. Dedit ergo manus in istam Expeditionem, non sane volensnequelubens, sed diu cunctata et victa tandem gravissimis Officii et Pietatis rationibus, quum, quicquid Pulcherrimarum publice rerum, et quas nemo Bonus, nisi cum Anima simul, amiserit, non suscepisset tuendum, periturum in Patria per Patrem, Sacerdotum suorum consiliis abreptum, clarissime videret. Et quidni videret illud ipsa luce clarius, quum labefactata iam et convulsa essent istic omnia; quum postrata iacerent Iura Populi, Firmissima illa Regni Munimenta et intestinae Pacis Vincula; quum castissima Integratae Religionis

Sacra continuis violata iniuriis, et afflicta penitus, abicerentur? Nihil utique Divini, nihil Humani, per Leges amplius ibi Sanctum, nihil a Vi maiore relinquebatur intemeratum. Vetitae Sacrato iure Ceremoniae in Templa, Academias, Collegia, invitis omnibus palam immittebantur. Legitimarum contra ea Antistites, qui hisce ausis et ingruentibus malis, non dico, resistebant, sed sua ipsorum voce ut etiam diserte faverent, adduci non poterant, dabantur ea tantum causa, cunctis inspectantibus et attonicis, in custodiam. Praecipua Regni Munera adempta iis, qui pietatem, fidem, decus, non habebant quaestui, deferebantur ad Homines, quos nec Dei tangebat cura, nec

Patriae, immo quos Leges non tantum repellebant a Rep. sed ex ipsis etiam Insulae littoribus exterminabant. Denique nihil praetermittebatur, quod vel pervicacissimi dictabant Superstitionis Magistri, vel foedissimi infinitae Dominationis Satellites suggerebant; vel ipsa Novandi omnia Libido poterat comminisci. Haec omnia videns Maria, quum Britanniae suis Legibus et Cerimoniis, et quidem ex periculis et malis perpetuis, vindicandae confilium tandem caperet, nihil in eo dedit irae in Patrem, nihil vindictae in Novercam, nihil immo Sibi, omnia soli Patriae, soli Deo. Nullus Eam animi affectus vel minimum transversam a vero virtutis tramite egit rapuitve. Nullam Illa sui iuris aut iniuriae, unicam Officii duxit rationem, quam et sibi constare, et Deo Hominibusque approbatam, inprimis volebat. Quocirca tantum afuit ab ulla in his culpae aut criminis labe, ut nullum inter tot praeclara verae pietatis argumenta certius maiusve unquam ediderit, utque si aliter egisset, si sedisset otiosa ac secura tantae calamitatis in Patriam invalescentis spectatrix gravissimi citra dubium se peccati fecisset ream. Etenim sciebat videbatque tanto nunc liquidius, pessum ire istic omnia, quanto illi immodestius iam grassabantur, productô in Scenam Novo et suarum partium futurô Regni Herede. Neque ignorabat, nisi principiis obviam iretur, nisi illud inprimis tantae Audaciae Fundamentum subrueretur statim, Tyrannidem et Superstitionem, co maxime subnixas, ita brevi temporis tractu invalituras, ut mox omne respueruet remedium, nec ullus amplius Medicinae faciendae superesset locus. Meminerat etiam, si quid publica Gentis Salus periclitaretur, proximam eius a Patre curam Sibi incumbere in ius ac tutelam Regni natae, atque ideo, si quid ab ipso Patre in publicum proficisceretur mali, tunc sane a nullo mortalium prius et potius, quam a Se, suppetias rebus labantibus esse ferendas aut exspectandas. Noverat denique certissimô Divinae Vocis Oraculo editum, Qui Patrem vel Matrem prae Me suspicit atque amat, non est me dignus. Et dubitamus adhuc, quin ergo, si quidem Deô vellet haberi digna, Dei quoque causa supra et contra quemcumque, etiam Patrem, serio ac sedulo Ipsi fuerit tuenda; quin laboranti succurrere debuerit Religioni, nullo alterius cuiusquam, ne quidem Patris, amore cohibita? Quid ergo aliud restat, quam ut illustre hoc et salutare tot Populis consilium restituendae in integrum Britanniae veneremur in Maria, tamquam praecipuum aliquod et singulare pietatis, officii, constantiae exemplum? Quibus enim aliis, obsecro, rationibus moveri Illa potuisset, quo minus Patris voluntati a principio obsequeretur, Seque etsuam animi sententiam, quomodocumque posset, accommodaret? Nihil utique, si ita fecisset, subiisset periculi, quin e contrario accepisset, salvô sibi hereditatis iure, tanto maiorem Regni potestatem, quanto magis usu et exercitio dominationis iam a Patre firmatam. Utcumque sit, certissimum sane illud, nihil omnino apud Mariam valuisse vel immoderatam Ambitionem, vel praeproperam Regnandi Cupiditatem, quippe a quibus vitiis tam aliena semper rebus ipsis apparuit, quam quae ulla unquam Feminarum. Nihil Illa Sibi neque nate id Tempus, neque post, quasivit aut sumpsit unquam Potentiae, nisi quum prodesse vellet, et praemiis vel honoribus augere, quos bene quid meritos putabat. Sed et hocipsum publicis in rebus cum modo et modestia fecit, cavitque sedulo, netemere aut saepius se ingerendo, praeverteret Prudentissimi Regis iudicium. Regnum certe ipsum adeo non desideravit, ut eius nil, nisi Titulum Maiestatemque, secum communicari voluerit, omnem vim, curam, administrationem lubens volensque Wilhelmo suo in perpetuum remiserit ac reliquerit. Sed et quoties usu venit, ut, Illo foris belligerante, Ipsa domi habenas imperii capessere deberet, promptissime semper eas rusus dimisit: usque adeo, ut nota vulgataque res sit, neque Consilium amplius de ulla re publica advocare, sed omnia in Regis differre Adventum

solitam, simul ac Eum vel coniectura augurari posset pedem denuo in Angliam intulisse. Quamobrem oportet mehercle vel ignaros esse omnium rerum, vel immanem in modum maledicos, qui ullam vel levissimam Ambitionis notam Reginae Manibus aspergere ausint; idque tanto magis, quoniam satis insuper constat inter omnes, quam pulchre familiari in vita moderari potuerit suis Affectibus, quam nullam in partem obnoxia fuerit irae, avaritiae, superbiae aut arrogantiae, Vitiis, quibus, si non omnibus, saltem quibusdam, si quis recte attendat et inspiciat in mores hominum, laborare deprehendet, aut iis indulgere tamquam Dominae cuidam, illos, qui praecipites feruntur Potentiae, Auctoritatis, Honorum desideriô. Ceterum quis altae et Strenuae Indolis decus, quis Constantiae, Fortitudinis, Industriae Laudem, salvâ sibi fronte, negare Illi queat, quum nemo utique nesciat, quantâ animi praesentiâ, alacritate, vigislantia Regnum semper curaverit, quoties peregre in armis esset Wilhelmus? Excubabat enimvero pro salute Gentis suae, tantô tunc studiô, sollertiâ, atque agilitate, ut in iurius in Eam, et palam fuisset impudens, qui Calcaria numquam securae, numquam quiescenti, adhibuisset: Eadem vicissim tanta in omni negotio, maximo minimo, utebatur prudentiâ simul ac

moderatione, ut nulla unquam in re Frenis cohiberi temperarive debuerit. Repraesentemus modo, mentibus nostris vel unam illam Anni Nonagesimi aestatem, quâ Rex in Hibernia felicissime quidem profligavit debellavitque Iacobum, Regina vero quantas e deverso tunc in ipsis Regnandi per Se solam quasi rudimentis sustinuit curas et sollicitudines, quum hinc gravissimarum Conspirationum delationes animum Eius ferirent, illinc minus fortiter aut prospere rem gereret Britannicae classis Praefectus, et iam Victores navali praeliô Franci littora infestarent, totamque late Angliam metu et trepidatione implerent? Quantis ô tunc periculis, quoquo mentis aciem, quoquo oculorum lumina verteret, cernebat se undique circumdatam obsessamque, veluti in medio destituta. Et quanta non requirebatur tunc Providentiae et Fortitudinis plusquam Virilis copia, ut tot simul et tantis discriminibus domi forisque obviam iretur. immo cuius ista Viri, etiam constantissimi, nedum Feminae, animum non terruissent penitus, non perculissent oppido, non deiecissent in ultimam plane desperationem et consilii inopiam? Illa tamen in tanto omnium metu intrepida, quasi Muliebre nihil praeter Formam haberet, brevi cuncta et prudenter expedivit. Multis in locis corpore, ubique animô Praesens. Castris et Militibus recognoscendis praesedit Ipsa, quasi altera Britanniae Boudicea. Suspectos, ne quid in ancipiti hoc rerum momento insidiarum machinarentur, in Turrim Londinensem misit, etiam proximâ Cognatione iunctos: Nullam quippe cognationem agnoscebat, nisi cum Publica Salute connexam. Navales Duces, qui rem male gesserant, certe Nostros cum hostium multitudine et adversa conflictantes Fortuna, destituerant, ad causam dicendam evocavit. Nautas ex pugna vulneribus saucios aut debilitatos impense et prolixe fovit; Caesorum in Viduas Liberalitatem exercuit amplissimam, missa in Bataviam quoque multorum sane millium Summâ, ut in eas distribueretur. Plebem Britannicam suô maxime exemplô confirmavit. Portus, Regnique aditus munivit: Classem novis auxit supplementis: Denique omnia Heroicô plane consiliô providit, ne victoriam Hostes persequi, aut exscensionem in Britanniam tentare auderent. Talem tamque illustrem publicis virtutibus reginam quum iam exhibuerim, supervacuum prope arbitrer, domesticam eius atque interiorem quoque vitam declarare. Sed tamen quia multos ex Viris, etiam praecipuô dignitatis splendore conspicuos, videas saepe, foris quidem et in Rep. pacis aut belli artibus claros, at domi se abdere in ignavam segnitiem et turpe otium, tempusque illud vitae, quod brevissimum semper queruntur, vix unquam rebus seriis aut humanioribus impendere disciplinis, sed somnô, aleâ, vinô, vel sallere, ut aiunt, vel potius flagitiosum in modum Sibi et Patriae perdere: ea itaque de causa pretium me operae facturum reor, si docuero insuper, quam non degeneraverit a Regiis Mariae dotibus in Publico tam gloriose exercitis, Familiaris in Gynaeceo vitae decus, ut hâc quoque parte Exemplum, quod imitentur, ex Femina capiant Viri. Nec enim Hos inter facile invenientur, qui elegantius disponere diem, aut publicarum occupationum intervalla privatis melius distinguere fuerint soliti. Summô igitur plerumque surgebat mane, Deoque ante omnia vacabat. Tum Librorum, quibus mens nostra vel excitatur in Pietatem, vel Sapientiae doctrinis excolitur, dabat sese lectioni. Inde negotia, quae obvenissent, expediebat, et salutationis, molestum profecto, comiter tamen, admittebat officium. Haec ubi defluxerat, adeuntium qualiacumque excipiebat desideria: dein corpus exercebat institutâ per Hortum ambulatione, in qua tamen ipsa saepe simul Eminentibus doctrinâ et pietate Episcopis, aliisve divinarumque rerum peritissimis Viris dabat operam, eorumque sermonibus animum avide pascebat. A meridie in Regis, Coniugis sui, conspectu et colloquio sese oblectabat, modo per bella, aut graviora negotia, fruendi Eius copia sibi daretur. Saepe Illustrius Matronis indulgebat sua tempora, reddebatve officia; aliquando muliebribus artificiis acu peragendis, Regiam illam Manum, etiam a Sceptro recentem, admovebat. Ne autem, neque illud tempus, absque animi cultura aut fructu elaberetur, praelegi aliquid ex Variarum Gentium Historia plerumque iubebat; Neque vero solum, dum iis rebus erat occupata, sed et quoties cibum vesperi seorsim in Cubiculo sumebat, immo et quando somnum de nocte, ut fit, prae mole curarum capere vel recuperare non poterat; Mehercle vitae eleganter institutae exemplum, et ex antiquitate politissima repertitum; neque Feminarum, sed Virorum, neque horum etiam Vulgarium, sed quos sua Virtus et industria in Caelum extulit. Sic enim et Octavianus ille Augustus, quando oculos eius fugiebat somnus, lectores arcessere fuit solitus: Sic ille omnium praestantissimus Titus Atticus, non aliud convivio acroama adhibuisse traditur, quam eximiorum Operum Lectionem. Quid iam de eo dicam, quod, sicuti Romanorum praecipui Libertum vel Clientem nationis Graecae habebant ferme a studiis, haud aliter Maria quoque Virum Eruditum, ex Gallia oriundum, auctoramentô honoravit annuô, ut ex tanta librorum, qui passim in vulgus prodeunt, copia potissimos prius evolveret et quasi praegustaret, atque ita sibi dein renuntiaret, quinam suos quoque subire oculos mererentur? Quae tam dedita fuit rebus Seriis, ingenium maxime acuentibus et ornantibus, non potuit profecto capi aut oblectari multum Ludicris, quibus etiam nihil revera indulsit. Neque tamen prorsus iis abstinuit, ne videlicet existimaretur quadam Virtutis Austeritate prae ceteris velle conspici, aut Sola receptos iam in Aulas potissimum mores severius damnare. Periculum enim est certissimum, ne singulare eiusmodi institutum vitae, hôc inprimis saeculô, alias Humanae Virtutis artes, quantumlibet egregias, reddat vel invisas plerisque et exemplo inutiles, vel certe simulationis

cuiusdam suspectas. Morem itaque gerebat aliquando Moribus publicis, ubi res et tempus videbatur postulare, sed parce, et neutiquam in seram usque noctem. Solebat etenim, quando sui erat arbitrii, tempestivius se in quietem componere, ut tantô etiam maturius evigilaret, et

priusquam aliis rebus operem dare cogeretur, temporis aliquid sibi praeciperet suisque libris, quorum summô semper flagravit amore, maximumque comparaverat iam numerum, et tamen augebat quottidie, adeo, ut novam iis hôc ipso tempore destinaverit Bibliothecam. Porro Amor ille, quô cum alios, tum suos inprimis complexa est Britannos et Batavos, singularis adeo fuit, ut meis sane verbis explanari vix queat. Nec vero Verbis opus; plurimis ille constat Rerum documentis, sed nullo clarius, quam quod supremô etiam vitae die in ultimis ad Wilhelmum, Carissimum Regni et Tori Socium, sermonibus, nihil magis quam Populum Illi suum commendavit, ut, quoniam Deus nullam Ipsis dedisset prolem, Populum ergo, Populum inquam, Liberorum sibi adoptaret in locum. Hanc Illa vocem, in qua tantum non defecit, reliquit Britannis et Belgis certissimum affectus sui pignus, in Regis pectore quasi depositum. Tandem Valere dixit Regi his verbis, quae a me Latine efferuntur. Non enim quae dicere potuit, sed quae dixit, auditis. Iam linquo terram. Spero Rex te numquam dubitâsse de mea fide et amore. Moderare dolori. Opto ut quô gaudiô ego decedo, tantâ tu facilitate maerori modum ponas. Non longe post caelestem exhalavit animam (d. scil. 28. Decembr. annô M. DC. XCIV. aetatis XXXIII.) Divina Maria in manibus et complexibus Regis, qui numquam secessit, ac ex Eius cubiculo pedem extulit die nocteque, quam diu gravissimis tribus morbis, variolis, ut vocant erisypelate, et febri pestilente, quorum singuli hominem facile possunt iugulare, infestata iacuit. Quô Rex fuerit dolore confectus praestat silere, quam operam et verba perdere. Quae omnia excerpsimus ex Oratione Exsequiali eruditissima, quam Cl. Lugduni Betav. dixit Dn. Perizon.

IV.

MARIA

nomen B. Virginis, quae filia Ioachimi et Annae extribu Iuda, familiaque Davidis, genealogiam eius reticente Scriptura, orta, divinitus κεχαριτωμένη, antequam cum sponso coniungeretur Iosepho, Christum in utero tulit. Mat. c. 1. v. 18. Luc. c. 1. v. 27. Soror item Marthae sororis Lazari. Luc. c. 10. v. 39. Ioan c. 11. v. 1. 2. Vide etiam Rom c. 16. v. 6. Porro mater Iacobi; Item nobilis mulier, quae Hierosolymis a T. Vespasiano obsessis, proprium filium, fameurgente, devoravit, Ioseph. l. 7. Bell. Iud. c. 15. Ceterum quod ad B. Virginis nomen attinet, quidam dignitatem quandam eô denotari volunt. Gregorius Nyssenus, Homil. in Natal. Christi. Ἐπειδὰν ἐτέχθη τό παιδίον, ὠνόμασε μὲν ἀυτὴν Μαρίαν, ὡς ἂν καὶ τῆς ἐπωνυμίας τὸ ςθεόσδοτον διασημανθείη τῆς χάριτος. Ubi tamen male, ut videtur, Mariae etymon tribuit, quod Hannae matri eius proprium est. Ita ille Gratiam; alii autem Dominationem eius nomine contineri putârunt. Auctor Homil. de laud. B. Mariae, sub nomine Epiphanii: Ἡ Μαρία ἑρμηνεύεται κυρία, ἀλλὰ καὶ ἐλπὶς. Κύριον γὰρ ἔτεκε τὴν ἐλπίδα τοῦ παντὸς κόσμου τὸν Χριςόν. Damascen. l. 4. c. 15. Τίκτει τοιγαροῦν ἡ χάρις ῾τοῦτο γὰρ ἡ Ἀννὰ ἑρμηνεύεταἰ τὴν κυρίαν, τοῦτο γὰρ σημαίνει τὸ τῆς Μαρίας ὄνομα. S. Hieronym. de Nom. Hebr. Sciendum quod Maria sermone Syrô Domina nuncupatur. Isidorus aliam nobis originationem exhibet, Maria illuminatrix, sive stella maris; genuit enim lumen mundi: ut et Hieronym. Mariam, dicens, plerique existimant interpretari, illuminant me isti, vel illuminatrix, vel smyrna maris; sed mihi neutiquam videtur, Melius autem est ut dieamus, sonare eam stellarn maris, sive amarum mare. Etsane Iudaei ipsi Miriam deducunt ab Ebraeo marar, quô servitus Israelitarum in Aegypto denotetur. Atqui malim cum eruditissimo D. Pearsonio Mariam deducere a radice Gap desc: Hebrew una cum additione Mem Heemantici; sic autem notatio manifestior erit, et significatio planius apparebit, quasi aliis praelata. Plurimus est in laudibus B. Virginis, D. Bernardus, nedicam nimius: Monet siquidem nos in angoribusnostrisad auxilium eius tamquam ad saylum confugere: Respice stellam: Mariam cogita: Mariam invoca. Non ferendus autem Bonaventura, dum in Psalterio suo, quaecumque de Deo dicuntur, B. Virgini tribuit. Absit autem, ut quisquam S. Mariam divinae gratiae privilegiis, aut speciali gloriâ, fraudare conetur. Loquamur cum Ecclesia Christi primaeva: Ἡ Μαρία εν τιμῇ, ὁ Κύριος προσκυνείςθω. Ita Epiphanius; et alibi: Ἐι καλλίςη ἡ Μαρία, καὶ ἁγία, καὶ τετιμημένη, ἀλλ᾿ οὑκ εἰς τὸ προσκυνεῖσαι. Graeci eam Θεοτόκον vocare solent, numquam tamen quod sciam, μητέρα τοῦ θεοῦ. Μητήρ tamen Κυρίου ab Elisabetha vocatur Luc. c. 1. v. 43. Quam non solum ante Nativitatem Filii sui, sed postea, imo in perpetuum immaculatam, et beatam Virginem fuisse pie credidit antiquitas; Unde Antidicomarianitae appellati sunt haeretici, qui Mariae Virginitati usque adeo contradicunt, ut affirment, eam post Christum natum viro suo fuisse commixtam, ut tradit B. Augustin. Eius extra nativitatis Christi historiam, raro

admodum meminerunt Euangelistae, Apostoli autem nullam ullibi mentionem faciunt: inculcantes unicum nomen illud, in quo oportet nos servari. Act. c. 4. v. 12. cuius unius meminisse nos, vult Paulus, 2 Tim. c. 2. v. 8. A' moriente CHRISTO Iohanni Apostolo commendata,

obiisse creditur A. C. 57. aetat. 72. Coeterum Ad similitudinem Dei unione fecunda, dicitur Hieronymo ad Eustoch. de Virgin. serv. Exibit virga de radice Iesse et fios de radice eius ascendet. Virga mater est Domini, simplex, pura, sincera, nullo extrinsecus germine cohaerente, et ad similitudinem Dei unione fecunda. Ubi irascitur vir eruditus sciolis, qui nihil non depravant. Et. non succurrentibus exemplaribus, ita legendum arbitratur: Germine; sed ad conchae similitudinem, Dei unione fecunda. Intelligit autem unionem gemmam: quam et margaritam vocant: et dixisse vult Dei unione fecundam, vel interpretando, fecundam unione, qui Deus est, vel unione Dei, cui coniuncta sit infusione divinae Naturae: simulque allusionem fieri ad vocem unionis, quae gemmam signisicat. Verum servanda est omnium exemplarium lectio, et nulla hîc sciolorum culpa. Dicit Hieronym. Deiparam unione fecundam, h. e. sine com pare fecundam, sine viro, cum alias fecunditas, ex concilio duorum, exsistat: deinde, ad similitudinem Dei, qui et ipse filium ab aeterno unus solusque genuit, unione sic fecundus. Utitur eâdem loquendi figurâ idem Auctor ad Principiam: Tu unum quottidie concipis, parturis, generas, unione fecundum, maiestate multiplicem, trinitate concordem. Est igitur unio hîc μονὰς, non gemma, etc. Vide Frid. Gronov. Observ. in Eccles. c. 19. ut et supra, voce Deipara.

V.

MARIA

nomen plurimarum aedium sacrarum, in Ecclesia Romana Romae inprimis celebris S. Maria Maior, Basilica ingentis operis; ad distinctionem S. Mariae Minoris, quae et Ecclesia Nova seu S. Maria Nova, dicebatur: hodie S. Franciscae Romanae; quod haec ibi sepulta, nomine celebris. Eadem quoque S. Maria in Palatio vocata, quia Palatio olim Imperiali, cuius situs hodie Duci Parmensi pro viridario inservit. propinqua erat. Bullar. Casin. Tom. 2. Constitut. 150. Cellam S. Mariae in Palatio, quae dicitur. Minor. etc. Vide Macros Fratres in Hierolex. Hinc S. Mariae Maioris Obeliscus, qui inter XIII. Illos, qui Romae visuntur, memoratur Georgio de Sepibus in Collegii Romani Societ. Iesis Musaeo p. 11. Sed et Sacella, quae sunt post Chorum, quaeque Monachi Benedictini Retrochorus vocant, quod Deiparae fere semper dicata, S. Mariae nomine donantur, apud Adalhardum Abbatem in Capitulis c. 46. de sedendo in S. Maria vel aliis locis, vide infra in voce Retrochorus. uti de Sancta Maria Rotunda, ubi de Pantheo.